استان قم

استان قم موقعیت : مجاورت : شمال:  استان تهران  جنوب:  استان اصفهان  شرق:    غرب:  آب و هوا: نیمه بیابانی (جزو اقلیم کویری و خشک) وسعــــت: 10743 کیلومتر مربع جمعـیــت:  853044 نفر در سال1375 تقسیمات: شهرستانها:  قم   مکان های دیدنی و تاریخی  در سطح استان قم؛ دریاچه نمک و دریاچه حوض سلطان از اهمیت توریستی و علمی زیادی برخوردار هستند. به طور کلی استان قم به دلیل قرار گرفتن در مرکز ایران و همسایگی با دشت کویر از جاذبه های توریستی و بیابان گردی بسیار زیادی برخوردار بوده و پارک ملی کویر که آثار فرهنگی و تاریخی متعددی را در خود جای داده و مجموعه با ارزشی از ذخایر گیاهی و جانوری متنوع را دارا است، از جاذبه های مهم طبیعی استان قم به شمار می آید. در استان قم بیش از 317 مورد تاریخی و مذهبی به ثبت رسیده که به لحاظ جهانگردی مذهبی دارای پتانسیل و جایگاه ویژه ای است. آستانه مقدس حضرت معصومه(س) مهم ترین بنای تاریخی – مذهبی استان قم به شمار می آید که در کنار ده ها اثر تاریخی دیگر همواره پذیرای بازدید کنندگان بی شمار این استان می باشد.   صنایع و معادن استان قم با توجه به قرار گرفتن بین دو قطب صنعتی مهم یعنی تهران و اصفهان و نیز امکاناتی که در سال های اخیر در آن به وجود آمده؛ به محل فعالیت صنعت کاران در رشته های میانی و معدنی تبدیل شده است. پایه و اساس صنعت قم را صنایع کانی غیرفلزی تشکیل می دهند و تولیدات آن ها به اقصی نقاط کشور صادر می شود. در حال حاضر بیش از هزار واحد تولیدی در قم به تولید گچ، آجر، آهک، سنگ و پودر سنگ مشغول هستند و محصولات آن ها علاوه بر تامین نیازهای استان به سایر نقاط به ویژه تهران نیز صادر می شود. قالی بافی، منبت کاری، سرامیک، آجر پزی و درود گری نیز از مهم ترین صنایع دستی استان قم هستند که دراین میان منبت کاری و قالی بافی اهمیت ویژه ای دارند. قالی های طرح قم از ارزش خاصی برخوردار بوده و در بازارهای داخلی و خارجی طرف داران زیادی دارد.  کشاورزی و دام داری اساس اقتصاد قم برپایه کشاورزی، دام داری و صنعت (دستی و ماشینی) استوار شده است. کشاورزی در این استان به صورت تلفیقی انجام می گیرد. روستاهای بخش کهک و خلجستان و تعدادی از روستاهای بخش مرکزی به دلیل کوهستانی بودن؛ دارای آب و هوای ملایم و بعضا سرد هستند که در آن ها درختان میوه سردسیری از قبیل: گردو، فندق، بادام، زردآلو و گیلاس به خوبی رشد کرده و به صورت باغ های کوچکی وجود دارند که محصول خشک بار آن ها برای اقتصاد روستاها دارای اهمیت زیادی است. ‌روستاهای بخش جعفرآباد و مرکزی به دلیل جلگه ای بودن دارای آب و هوای گرم هستند و محصولات آن ها بیش تر انار،ا نجیر، صیفی، سبزی، پنبه، یونجه و گندم است. فرآورده های کشاورزی استان؛ شامل: گندم، جو، پنبه، چغندرقند، ذرت، آفتاب گردان و تره بار است که از این میان، کشت جو از اهمیت زیادی برخوردار است. دام داری نیز از دیرباز در استان قم رایج بوده و برخی از ایلات و عشایر استان های باختری کشور زمستان ها را در این استان می گذارنند. علاوه بر این ها پرورش گاو، گوسفند و طیور به صورت صنعتی و سنتی نیز در سطح استان رونق قابل توجهی دارد.   وجه تسمیه و پیشینه تاریخی درباره پیشینه قم وتاریخ بنای آن اختلاف نظر وجود دارد. نام قم سه بار در شاهنامه فردوسی آورده شده است. با این وجود، برخی بنای شهر قم را به بعد از اسلام نسبت می دهند. گریشمن مناطقی چون قم، سیلک کاشان، ساوه و اساسا کناره های باختری کویر ایران را از قدیمی ترین مناطق استقرار جمعیت های انسانی و تمدن های اولیه می داند. بر این اساس قدمت قم و نواحی پیرامون آن، به چند هزار سال پیش می رسد. نتایج کاوش های باستان شناختی اخیر در منطقه قم رود نیز این ادعا را تأیید می کند. قم در سال های 23 یا 24 هـ . ق هم زمان با اصفهان به تصرف اعراب درآمد. اعراب نام شهر را با الهام از نام یکی از روستاهای منطقه «کم» یا «قم» نهادند. ورود اعراب اشعری به قم، مورد استقبال زرتشتیان قرار گرفت. از دلایل این استقبال می توان به هجوم پی در پی جنگل نشینان دیلمی به این نواحی اشاره کرد. اتحاد و پیوند اعراب و زرتشتیان، چندان به درازا نکشیده منجر به درگیری هایی شد که سرانجام به تسلط بیش تر اشعری ها، بر روستاها و مزارع منطقه انجامید. از این پس روستاها و مزارع بیش تری با یک دیگر ادغام شده و فضای شهری قم را به وجود آوردند. قم در دوره اشعریان پناهگاه نسبتا امنی برای «طالبین» و «علویان» شد. اشعری ها با توجه به گرایش های فکری خود، از ورود علویان حمایت و استقبال کرده موجب توجه و هجرت شان به این شهر شدند. تا پیش از ایجاد اختلاف در بین عرب های اشعری، حکومت آنان بسیار چشمگیر بود. اشعریان آشکارا به نشر گرایش های علوی می پرداختند. از پرداخت خراج سر باز می زدند و حتی فرستاده گان خلفا را نیز به شهر راه نمی دادند. در قرون اولیه اسلام، علویان و شیعیان با بی رحمانه ترین وضع، تحت تعقیب و آزار حکام اموی و عباسی بودند. تعقیب و آزار خلفا از یک سو و انگیزه تبلیغ گرایش های علوی از سوی دیگر، سبب شد که آنان به مناطق دور دست سرزمین های اسلامی آن روزگار هجرت کنند. ایران و شهرهای آن ازجمله قم از مناطق مهمی بودند که علویان پیوسته به سوی آن ها هجرت می کردند. با حضور علویان در قم، این شهر به یک کانون مخالف بغداد تبدیل شد. قیام علیه فرمان دار وقت در زمان هارون، یکی از شورش های معروف در قم بود. مردم قم بعد از کشته شدن امام هشتم – علی بن موسی الرضا(ع) – چون مامون را قاتل امام خود می دانستند، هنگام بازگشت او از مرو به بغداد، دست به شورش زدند. مامون برای سرکوبی شورش قم، علی بن هشام را با لشگر نیرومندی به جانب قم فرستاد تا شورشیان را سرکوب و خراجی را که از سال 204- 211 نپرداخته بودند،‌ دریافت کند. به دستور علی بن هشام تعدادی از سران اشعری و بزرگان شهر اعدام شدند، باروی شهر با خاک یکسان شد و خراج هفت ساله را نیز با ستم و زور از مردم گرفتند. علی بن هشام قبل از بازگشت به بغداد فردی به نام علی بن عیسی طلحی را به حکومت قم گماشت، اما هنوز چند سالی نگذشته بود که مردم او را با یک شورش دوباره از قم بیرون نمودند. مامون دوباره فردی را مامور سرکوبی این شورش و گرفتن مالیات وصول نشده؛ کرد و این بار مامور او با استفاده از آشنایی خود با بزرگان شهر مساله را با روش مسالمت آمیز حل کرد. با آگاهی از خبر فوت مامون (در سال 216 هـ . ق) مردم قم به مرکز حکومت حاکم وقت حمله کرده و او را از قم بیرون کردند. معتصم که بعد از مامون به خلافت رسیده و در بدو شروع خلافتش با شورش مردم قم مواجه شده بود، فرمانده کل سپاه خود را که وصیف ترک نام داشت برای سرکوبی شورش قم فرستاد و به او دستور داد که شورشیان را تنبیه کند. در جریان این حمله حصار شهر دوباره منهدم شد و اماکن زیادی از بین رفت. مهاجمین، بسیاری از باغ ها، خانه ها و مزارع را آتش زدند و شهر به تلی از خاکستر تبدیل شد. وصیف ترک بعد از این سرکوبی، محمد بن عیسی بادغیسی را از سوی خود به حکومت قم گماشته و خود به بغداد بازگشت. حاکم جدید سیاست نرمش و مدارا را در پیش گرفت. این آرامش تا سال 254 هـ . ق برقرار بود، اما با فوت محمد بن عیسی و روی کار آمدن متوکل عباسی، اوضاع دوباره دگرگون شد. متوکل که شدیدا موضع ضد علوی داشت, با ناسزاگویی به حضرت فاطمه(س) و امام علی(ع)، تخریب بقاع متبرک در کربلا و آب بستن بر تربت امام حسین(ع) و سایر شهدای کربلا، به مقدسات شیعیان اهانت کرد. این امر واکنش شدید شیعیان از جمله مردم قم را به دنبال داشت. بالاخره اهالی قم با حمایت از حسین کوکبی خشم و بغض خود را نسبت به خلفا نشان دادند و او را یاری کردند تا دولت علوی را در محدوده طالقان، قزوین، زنجان و ابهر تشکیل دهد. به این ترتیب قم و مناطق یادشده از پرداخت مالیات سرباز زدند. بعد از مدتی، بار دیگر حسین کوکبی با مقداری پیش روی در منطقه طالقان قیام کرد و با تصرف قزوین و زنجان، توانست دولت علوی مستقل و کوچکی را به مدت کوتاهی برقرار کند، اما سرانجام از سپاه خلیفه شکست خورد و به داعی کبیر (علوی دیگری که در منطقه طبرستان حکومت می کرد) پناه برد. عبدالرحمن بن مفلح مامورشد تا هم حسین کوکبی را سرکوب کند و هم طغیان قم را فرونشاند. وی پس از گرفتن خراج چهار ساله و کشتار وحشیانه ای که باعث ترک دیار بیش تر مردم قم شد، از شهر خارج شده و در ری به موسی بن بغا پیوست تا به قصد سرکوبی حسین کوکبی عزیمت کنند. شورش بعدی مردم قم زمانی رخ داد که معتمد، خلیفه عباسی مشغول جنگ با یعقوب لیث صفاری بود. در زمان معتضد عباسی، نیز اهالی قم مجددا شورش کرده از پرداخت خراج خودداری نمودند. این قیام نیز سرکوب شد و عامل خلیفه به قتل و غارت مردم شهر پرداخت. این شورش و سرکوب به طور مستمر تا زمان به قدرت رسیدن «آل بویه» که به نوعی به مبارزه با خلفا به پا خاسته بودند، ادامه یافت. قم در این دوره به خاطر توجه خاص حکام آل بویه مخصوصا رکن الدین دیلمی و صاحب بن عباد - وزیر آل بویه - در ابعاد مختلف رشد و توسعه یافت. صاحب بن عباد کسی بود که از حسن بن محمد قمی خواست تاریخ قم را به رشته تحریر درآورد و به این ترتیب اولین کتاب مستقل در تاریخ قم نگاشته شد. در زمان سلجوقیان تصدی امور مهم دولت سلجوقی از سوی قمی ها صورت می پذیرفت و فعالیت آن ها در صحنه سیاسی باعث عمران و ترقی قم شد. با حمله مغول، قم بار دیگر به کلی منهدم شد. توجه برخی از حکام مسلمان مغول از جمله سلطان محمد اولجایتو به قم بر آبادانی منطقه افزود. در دهه های پایانی قرن هشتم هـ . ق و در تهاجم تیمور گورکانی شهر بار دیگر ویران و مردم آن قتل عام شدند. در این حمله، دیوار شهر آن چنان تخریب شد که تا زمان حکومت صفویه، مردم قم نتوانستند آن را بازسازی کنند. با تصرف قم (در سال 909 هـ . ق) توسط لشگریان اسماعیل صفوی که مذهب شیعه داشتند، قم دوباره مسیر رشد و شکوفایی را در پیش گرفت. شهر قم در دوره صفویه از مراکز مهم فرهنگی و فقهی شیعه شد و علمای بزرگی از این شهر برخاستند. نقش زیارتی و مذهبی این شهر نیز در دوره صفویه توسعه یافت. شاه عباس اول (به علت دشمنی دیرینه صفویه با دولت عثمانی) به قصد کم کردن زوار عتبات عالیات در نجف، کربلا و کاظمین مردم را به زیارت حضرت امام رضا(ع) در مشهد و حضرت معصومه(س) در قم تشویق می نمود. این کار، در واقع یک مبارزه فرهنگی و اقتصادی علیه دولت عثمانی بود و شاه عباس درصدد بود که از این طریق، توان اقتصادی دشمن را محدود کند. در این دوره قم از نظر اقتصادی و صنعتی نیز مورد توجه بود، و برای رشد صنعتی و اقتصادی آن تلاش های زیادی انجام شد. از جمله این تلاش ها زیبا سازی و تزیین بناهای حرم و وقف اموالی برای این بارگاه بوده است. به هر حال، آثارمتعدد تاریخی بازمانده از عصر صفوی از یک سو و گزارش های سیاحان خارجی که در این عصر از قم دیدن کرده اند از سوی دیگر، و هم چنین شواهد تاریخی و مذهبی دیگر، حکایت از آن دارند که قم در عصر صفویه از شکوفایی خاصی برخوردار بوده است. با حمله افغان ها به ایران و تصرف اصفهان، قم به عنوان خط مقدم دفاع از اصفهان دچار خسارات سنگینی شد. افغان ها که در قم مستقر شده بودند، تمام مدارس قم را به انبار غله و علوفه برای سربازان سواره نظام تبدیل کردند. حضور افغان ها در قم در دوره های دیگر نیز خسارات اقتصادی مهمی را در بر داشته است. از این میان می توان به غارت تمام اشیای گران بهای آستانه حضرت معصومه(س) توسط اشرف افغان اشاره کرد که در راه اصفهان، و پس از شکست از نادر شاه در مهمان دوست دامغان انجام داد. در سال 1208 هـ . ق قم به تسلط آقا محمد خان قاجار- اولین پادشاه سلسله قاجار - درآمد. خان قاجار با آتش زدن خانه ها و کشتن مردم، شهر مذهبی قم را بار دیگر دچار ویرانی و مصیبت کرد. بیش تر شاهان سلسله قاجار به خصوص فتح علی شاه قاجار، توجه مناسبی به این شهر و بارگاه حضرت معصومه(س) داشتند. در حال حاضر، قم یکی از مراکز مهم تشیع در ایران و جهان است و علما و محدثین بزرگی از این منطقه برخاسته اند. وجود حوزه علمیه قم بر اهمیت مذهبی این شهر فزونی خاصی بخشیده است. این حوزه در سال 1340 هجری قمری با آمدن حاج شیخ عبدالکریم حایری به این شهر بنیان گذاشته شد و در سال های بعد با ورود علمای دیگر، حوزه های علمی و روحانی کنونی قم تاسیس و توسعه یافتند.  مشخصات جغرافیایی استان قم با دربرگرفتن کم تر از یک درصد از مساحت کل کشور؛ عنوان کوچک ترین استان ایران را دارد که در سال 1373 از استان مرکزی جدا و یک استان مستقل به مرکزیت شهر قم شد. قم در قلمرو کویر مرکزی ایران واقع شده است و از نظر جغرافیایی بین 50 درجه و 6 دقیقه تا 51 درجه و 58 دقیقه درازای خاوری و 34 درجه و 9 دقیقه تا 34 درجه و 11 دقیقه پهنای شمالی واقع شده است. استان قم؛ از طرف شمال به استان تهران، از خاور به استان سمنان, از جنوب به استان اصفهان و از طرف جنوب باختری تا شمال باختری به استان مرکزی محدود می شود. بر اساس آخرین تقسیمات کشوری در سال 1375، این استان دارای یک شهرستان و یک شهر بوده است. ارتفاع مرکز شهرستان از سطح دریا 928 متر و ارتفاع بلندترین نقطه استان؛ در مناطق کوهستانى،3330 متر ارتفاع و پست ترین نقطه آن در حاشیه دریاچه نمک قم حدود 700 متر است. استان قم از شمال به استان های تهران و مرکزی، از جنوب به استان های مرکزی و اصفهان و از باختر به استان مرکزی محدود است. استان قم به دلیل ارتفاع اندک، بارش ناچیز، اقلیم نامساعد و زمین های شور، بخشی از کویر مرکزی ایران به شمار می رود و از نظر استفاده از زمین مطلوبیت چندانی ندارد. میزان درجه حرارت در ماه های یادشده؛ بین 20 تا 25 درجه سانتیگراد است. با توجه به دما و آب و هوای این استان ماه های اردیبهشت، خرداد، شهریور و مهر، مناسب ترین زمان برای سفر به استان قم است. راه های مهم شهرستان قم عبارتند از: 1- اتوبان قم – تهران به درازای 145 کیلومتر2- راه اصلی قم – تهران به سوی شمال 3- راه قم – کاشان به درازای 103 کیلومتر4- راه اصلی قم – سلفچگان به سوی جنوب باختری به درازای 40 کیلومتر 5- راه فرعی جنوب باختری به درازای 52 کیلومتر تا روستای نیزار قم – دلیجان – اصفهان. طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1375، جمعیت استان قم در برابر 852946 نفر بوده است. از این تعداد 16/ 91 درصد در نقاط شهری و 82/8 درصد در نقاط روستایی سکونت داشته و بقیه غیر ساکنان بوده اند.

	مسیرهای گردشگری عمومی استان قم
مسیرهای گردشگری عمومی کشور استان قم ردیف مبدأ سفر مقصد سفر مسیر سفر فهرست جاذبه ها 1 قم بخش کهک قم - کهک مدرسه فیضیه - موزه آستانه - گنبد سبز - مدرسه جهانگیرخان - کوه خضرالنبی - مسجد جمکران- آثار تاریخی و اکوتوریسم بخش کهک- منزل ملاصدرا- میل میم- امامزاده اسماعیل- گورستان و تپه تاریخی صرم-غار و شنوه 2 قم جاده گرمسار قم - جاده گرمسار مدرسه فیضیه- موزه آستانه- گنبد سبز- مدرسه جهانگیرخان- کوه خضرالنبی -کاروانسرای تاریخی دیر گچین- قلعه سنگی محمد آباد کاج- دریاچه نمک کویر 3 قم سلفچگان قم - جاده قدیم سلفچگان مدرسه فیضیه- موزه آستانه- گنبد سبز- مدرسه جهانگیرخان- کوه خضرالنبی -بارگاه مقدس امامزاده عبدا… 4 قم سلفچگان قم – سلفچگان (1) مدرسه فیضیه- موزه آستانه- گنبد سبز- مدرسه جهانگیرخان- کوه خضرالنبی -سد پانزده خرداد- منطقه حفاظت شده پلنگ دره 5 قم سلفچگان قم – سلفچگان (2) مدرسه فیضیه- موزه آستانه- گنبد سبز- مدرسه جهانگیرخان- کوه خضرالنبی -منطقه نمونه گردشگری دستجرد- گیو 6 قم جاده اراک قم – سلفچگان - جاده اراک مدرسه فیضیه- موزه آستانه- گنبد سبز- مدرسه جهانگیرخان- کوه خضرالنبی -میل تاریخی راهجرد- آب انبار تاریخی راهجرد